Jego imię oznacza „Któż jak Bóg!” i jest odpowiedzią na bunt Lucyfera wobec Stwórcy. Zgodnie z Apokalipsą św. Jana pod jego przewodnictwem aniołowie wierni Bogu pokonali aniołów zbuntowanych. „I nastąpiła walka na niebie: Michał i jego aniołowie mieli walczyć ze Smokiem. I wystąpił do walki Smok i jego aniołowie, ale nie przemógł, i już się miejsce dla nich w niebie nie znalazło. I został strącony wielki Smok, Wąż starodawny, który się zwie diabeł i szatan, zwodzący całą zamieszkałą ziemię, został strącony na ziemię, a z nim strąceni zostali jego aniołowie” (Ap 12, 7–9).

Posłaniec sprawiedliwości i łaski

Nic dziwnego, że jest specjalnym patronem walki ze złem – przede wszystkim walki duchowej. Uosabia kończące tę walkę zwycięstwo, dlatego przedstawiany jest w postaci skrzydlatego wojownika, który depcze pokonanego Szatana. Jest aniołem sprawiedliwości i sądu – sądzi się, że to on da sygnał do rozpoczęcia Sądu Ostatecznego. Uważa się go za patrona i opiekuna umierających. Przedstawia się go również z wagą, którą mierzy dobre i złe uczynki.

Jednocześnie jest aniołem miłosierdzia i łaski. Nawet do diabła miał rzec: „Pan niech cię skarci!”, rezygnując z wymierzania własnej sprawiedliwości (Jud 1, 9). Jako że jest przeciwieństwem tego oskarżyciela, wstawia się za lud Izraela. Już prorok Daniel nazwał go „jednym z pierwszych książąt (anielskich)” (Dn 10, 13), a ponadto opiekunem ludu Izraela (Dn 12, 1). Ta opieka odnosi się także do nowego Ludu Bożego, dlatego Kościół czci go jako swojego opiekuna. Michał Archanioł nosi miano patrona Kościoła Świętego, podobnie jak św. Józef.

Duch posługujący i gwarant zwycięstwa

Kult religijny św. Michała, tak jak innych aniołów, istnieje nieprzerwanie od początku chrześcijaństwa. Już św. Juda Apostoł krytykował bluźnierstwa przeciw aniołom (por. Jud 1, 8), a św. Paweł ostrzegał z kolei przed wynoszeniem ich nad Chrystusa (por. Hbr 1 i 2). Jako anioł św. Michał należy do „duchów posługujących, posłanych do pomocy tym, którzy mają odziedziczyć zbawienie” (Hbr 1, 14). Uczestniczą one w chwale Chrystusa, który sam stał się Sługą Pańskim. Kult aniołów rozwijał się, szczególnie po Synodzie w Laodycei (lata 360–365), zatwierdzającym kult archaniołów Michała, Gabriela i Rafała.

Zgodnie z jedną z legend postać Michała Archanioła pojawia się w wydarzeniu przełomowym dla chrześcijan żyjących w Imperium Rzymskim. W noc poprzedzającą decydującą bitwę z rywalem do tronu cesarskiego Konstantyn Wielki miał widzenie. Michał Archanioł przekazał mu polecenie Boga, by sporządził sztandar z krzyżem i napisem: „W tym znaku zwyciężysz”. Niedługo po zwycięstwie cesarz ogłosił w 313 r. tzw. „Edykt mediolański”, dający równe prawa religii chrześcijańskiej.

Konsekrator Gargano

Najbardziej znane objawienie Michała Archanioła miało miejsce na górze Gargano we Włoszech, gdzie już w V w. powstało sanktuarium, cel licznych pielgrzymek. Znajdująca się tam jaskinia była miejscem pogańskiego kultu bożka Kalkante. Dopiero interwencja samego św. Michała, który osobiście poświęcił grotę (!) jako kościół pod swoim wezwaniem, umożliwiła chrystianizację Gargano i okolicznych mieszkańców.

Z tym sanktuarium wiąże się data, w której obchodzimy wspomnienie trzech archaniołów. Pierwszą Eucharystię w Świętej Grocie odprawiono 29 września 492 r. Zwycięstwo nad Bizantyjczykami, oblegającymi pobliskie miasto Siponto również miało miejsce 29 września, ale w 650 r. – po trzech dniach postu i modlitwy do Michała Archanioła o pomoc.

W 1987 roku św. Jan Paweł II powiedział tam: „Przybyłem uczcić i prosić Archanioła Michała, by chronił i bronił Świętego Kościoła w momencie, w którym tak trudno jest dawać prawdziwie chrześcijańskie świadectwo bez ustępstw i dostosowywania się”. Obecnie sanktuarium opiekują się polscy księża michalici.

Najsłynniejszą budowlą wzniesioną ku czci Archanioła Michała jest kościół i klasztor na Mont Saint-Michel. Wedle tradycji kamień węgielny pod sanktuarium pochodzi z Gargano.

Ratownik Kościoła

Papież Leon XIII doświadczył w 1884 r. przerażającej obecności złych duchów w Rzymie. Natychmiast ułożył specjalną modlitwę zawierzającą Kościół Archaniołowi Michałowi i zalecił, by kapłani wraz z ludem odmawiali ją, klęcząc po Mszy Świętej. Ma ona formę egzorcyzmu – wyraża prośbę o zgromienie szatana. Każdy może ją odmawiać i jest do dziś najpopularniejszą modlitwą skierowaną do Michała Archanioła.

Jego rola jest nadal aktualna i cieszy się wiarą w Kościele. Przywoływany jest na pomoc przez celebransa w obrzędach egzorcyzmu. Oprócz tego funkcjonują liczne modlitwy skierowane do Archanioła Michała: godzinki, litania, wezwania, akt oddania się św. Michałowi, a także pieśni o wodzu wojska niebieskiego. Istnieje także szkaplerz św. Michała.

W dniu ogłoszenia pierwszej encykliki papieża Franciszka Lumen Fidei („Światło wiary”) Ojciec Święty oddał państwo Watykan opiece patronów Kościoła: św. Józefa i św. Michała Archanioła. Pobłogosławił również figurę św. Michała Archanioła w Ogrodach Watykańskich w obecności papieża emeryta Benedykta XVI.

Kult Michała Archanioła na ziemiach polskich

Początki kultu oddawanego Michałowi Archaniołowi na ziemiach polskich mogą wiązać się z ważnymi wydarzeniami w historii Polski. Cesarz Otton II, zanim udał się z pielgrzymką do grobu św. Wojciecha w 1000 r., wziął udział w pielgrzymce pokutnej do groty w Gargano. Pielgrzymka najważniejszego władcy ówczesnej Europy przyczyniła się jeszcze do zwiększenia popularności sanktuarium św. Michała.

Michał Archanioł odegrał swoją rolę w walkach obronnych Polaków na przestrzeni wieków. Był wspomożycielem książąt i królów, obrońcą Lwowa. Pod wezwaniem św. Michała Archanioła wybudowano ponad 300 kościołów. Ponad 200 miejscowości wzięło swoją nazwę od jego imienia. Również w XX w. nie dał o sobie zapomnieć. W dniu swojego święta ukazał się św. s. Faustynie, żeby zapewnić ją o szczególnej opiece (por. Dz. 706). W latach 20. zostało zatwierdzone Zgromadzenie Świętego Michała Archanioła, założone przez bł. ks. Bronisława Markiewicza. Księża michalici i siostry michalitki to nie jedyne dzieła pod patronatem Księcia Niebiańskiego, ponieważ powstały również dzieła świeckie: Apostolski Ruch Czcicieli św. Michała Archanioła i Rycerstwo św. Michała Archanioła. Książe patronuje również wielu polskim miejscowościom. W ostatnim czasie mieszkańcy dwóch z nich, Sanoka i Mszany Dolnej, rozpoczęli zbiórkę pieniędzy na budowę pomnika patrona miasta.