Okres dojrzewania nie jest z pewnością sprzymierzeńcem dziecka. Jakie charakterystyczne zmiany zachodzą w zachowaniu nastolatka?

Czas dorastania jest okresem, kiedy młody człowiek stawia czoła wielu nowym, nieznanym wcześniej zadaniom. Zaczyna uniezależniać się powoli od rodziców i samodzielnie podejmować decyzje, czemu często towarzyszy lęk i poczucie winy. Buduje także pierwsze damsko-męskie relacje, co wiąże się z wątpliwościami dotyczącymi własnej atrakcyjności. W grupie rówieśniczej nastolatek musi walczyć o pozycję, bycie zaakceptowanym, dlatego zaczyna większą wagę przywiązywać do tego, co myślą o nim inni. Orientuje się też, że wymagania wobec niego rosną i że przestaje być traktowany jak dziecko. To z kolei budzi zarówno dumę i chęć całkowitej niezależności, jak też lęk, czy sam sobie poradzi. Ponadto nastolatki zaczynają widzieć świat takim, jakim on jest - z jego hipokryzją i niesprawiedliwością. Ci, których rodziny są w trudniejszej sytuacji materialnej, dostrzegają brak perspektyw. Wszyscy zaś w tym wieku mierzą się z upadkiem rodzicielskiego autorytetu; zauważają, że rodzice nie są wszechwładni, ale że to zwykli ludzie, którzy mają ograniczone możliwości.

Tymczasem rodzice często nie mają świadomości tych zmian i dziwią się, że stosowane wcześniej metody wychowawcze nagle przestały odnosić skutek. Zwłaszcza gdy na wszelkie próby zwrócenia uwagi nastolatek reaguje buntem…

Nowe sytuacje wywołują wiele przeżyć i emocji, dlatego też nastrój nastolatka ulega ciągłym zmianom. W okresie dojrzewania młodym ludziom zdarzają się trudne dni, zaabsorbowanie własnymi niedoskonałościami albo niesprawiedliwością świata. Specjaliści od psychologii rozwojowej mówią o „naturalnym” w tym okresie nastroju depresyjnym młodzieży, wyrażającym się słuchaniem przygnębiającej muzyki, której tematem jest utracona miłość, bądź wygłaszaniem pesymistycznych, filozoficznych refleksji na temat świata i ludzi.

Proszę określić, gdzie leży granica, za którą zaczyna się depresja. Kiedy typowy dla młodych „ból istnienia” przekształca się w chorobę rzutującą na ich codzienne funkcjonowanie, a nawet zagrażającą życiu?

Kiedy nastolatek przestaje się uczyć, ma zmienne nastroje, ucieka z domu czy regularnie pije alkohol, to znak, że jego zachowanie nie jest związane po prostu z „burzliwym okresem dorastania”, ale może świadczyć o problemie wymagającym specjalistycznej pomocy.

Rodzicom zdarza się tłumaczyć trudne zachowania nastolatka lenistwem, arogancją, a w najlepszym razie - dojrzewaniem. Jeśli jednak przygnębienie, brak motywacji i chęci do pracy utrzymują się dłużej niż dwa tygodnie, może to świadczyć o depresji.

Po czym ją rozpoznać? Jakie objawy pozwalają stwierdzić, że nastolatek cierpi na „smutek życia”, jak bywa określana depresja?

Charakterystyka depresji u nastolatków jest inna niż u osób dorosłych. Często na pierwszy plan wysuwają się nie smutek i przygnębienie, ale drażliwość, wybuchy złości i zachowania agresywne przejawiające się choćby w prowokowaniu bójek. Jednym z objawów choroby jest wyraźne osłabienie sprawności intelektualnej; nastolatek zaczyna gorzej się uczyć, ma trudności w zapamiętywaniu i koncentracji. Niejednokrotnie depresja przybiera postać autoagresji, tj. nadużywania alkoholu, narkotyków, cięcia się… Sygnałami świadczącymi o chorobie może być też m.in.: zarzucenie hobby, poczucie wszechogarniającej nudy, apatia, bezsenność lub nadmierna senność i niechęć do porannego wstawania, utrata apetytu albo wręcz przeciwnie - objadanie się i przyrost wagi, utrzymujący się lęk, a także dolegliwości somatyczne, np. bóle głowy, dolegliwości żołądkowe, bóle w klatce piersiowej.

„Nie mieliśmy świadomości, że dzieje się coś niepokojącego” - przyznają często rodzice i koledzy, kiedy wychodzi na jaw, że ich syn albo przyjaciel choruje na depresję. Proszę wyjaśnić, w jaki sposób stany depresyjne nastolatka przekładają się na jego funkcjonowanie w środowisku szkolnym i rodzinie.

W depresji można mówić o rodzaju „czarnego narcyzmu”. Myśli chorych krążą wokół własnej osoby. Nastolatek nie jest w stanie się zdystansować. Dla chorego przyszłość nie istnieje. Wydaje się mu, że już nic dobrego go nie czeka albo… że jego sytuacja ulegnie pogorszeniu. Nie sądzi, że byłby w stanie odnieść jakikolwiek sukces. Fakt, iż nastolatek cierpiący na depresję najczęściej wyraża swój smutek poprzez agresję, potęguje jedynie jego poczucie izolacji i odrzucenia.

Liczne badania pokazują, że młodzi chorujący na depresję czują mniej wsparcia w rodzinie; mają mniejsze poczucie bliskości z rodzicami i rodzeństwem. Izolowanie się od bliskich spowodowane jest m.in. chęcią uniknięcia konfliktów. Drażliwość i wybuchowość nastolatka są bowiem przyczyną jego częstych sporów z rodzicami, których powtarzalność negatywnie rzutuje na jakość rodzinnych relacji. Depresyjne nastolatki są też bardzo wrażliwe na krytykę. Nawet niewinna z pozoru uwaga może wprowadzić młodego człowieka w zły nastrój, potęgując uczucie odrzucenia i prowokując wybuch gniewu.

Kłótliwość, wdawanie się w bójki sprawiają również, że chory na depresję nastolatek nie jest popularny wśród kolegów. Zaniżona samoocena prowadzi do trudności w rozwiązywaniu problemów i pogłębia konflikty. Brak szacunku dla autorytetów ma też przełożenie na lekceważący stosunek młodych do nauczycieli.

Co jakiś czas opinią publiczną wstrząsa informacja o nastolatku, który targnął się na swoje życie. Jakie symptomy w zachowaniu dziecka powinny być sygnałem ostrzegawczym dla dorosłych?

Wielu młodych miało wyobrażenia i myśli samobójcze, dlatego same fantazje nie świadczą jeszcze o realnym zagrożeniu. Większe ryzyko popełnienia samobójstwa przez nastolatka wiąże się z depresją oraz uzależnieniem, brakiem więzi rówieśniczych i unikaniem ludzi. Młodzi zagrożeni samobójstwem zwykle też mówią o chęci popełnienia takiego czynu. Inne czynniki świadczące o większym ryzyku samobójstwa to: niewystarczające więzi w rodzinie, wychowanie się w rodzinie niepełnej, śmierć lub poprzednio dokonywane próby samobójcze przez członków rodziny albo kolegów. 

Warto zauważyć, że istnieją pewne specyficzne cechy wyróżniające nastolatka dokonującego prób samobójczych spośród tych będących w depresji. Samobójcy w wieku dojrzewania częściej eksponowali psychiczne i rodzinne kłopoty, częściej też szukali pomocy, która jednak nie przyniosła ulgi w ich cierpieniu. Nastoletni samobójcy częściej także ujawniają, że ludzie ważni dla nich (rodzice lub koledzy) mieli próby samobójcze albo dokonali samobójstwa. Obok wspomnianych przyczyn: gróźb, poczucia izolacji itp., o ryzyku popełnienia samobójstwa świadczy również zachowanie nastolatka, m.in. finalizowanie rozpoczętych spraw, nadużywanie substancji psychoaktywnych, wejście w konflikt z prawem.

W jaki sposób można pomóc młodemu człowiekowi pokonać depresję?

Po zdiagnozowaniu choroby trzeba działać szybko i zdecydowanie. Tymczasem samo leczenie depresji u nastolatka może przybierać różne formy. Czasem wystarczy rozmowa z bliską osobą, podzielenie się problemem, zainteresowanie i wsparcie od rodziców. Pomocne jest też, gdy problem, który zgłasza nastolatek, zostaje rozwiązany, np. rezygnuje z zajęć pozalekcyjnych będących dla niego nadmiernym obciążeniem. Przy głębszej depresji, zwłaszcza gdy towarzyszą jej zachowania autoagresywne, jak np.: samookaleczenia, narkotyki, problemy z jedzeniem lub zagrożenie samobójstwem, leczenie wymaga terapii i spotkań z psychologiem.

W przypadkach, kiedy nastolatek zupełnie stracił motywację do życia, a jego zły stan przedłuża się, stosuje się leczenie łączone - chory przyjmuje leki zalecone przez psychiatrę i uczęszcza na psychoterapię. Czasem konieczna jest hospitalizacja.

W kontekście leczenia depresji mówi się o stosowaniu trzech rodzajów psychoterapii: indywidualnej, grupowej i rodzinnej. Czym charakteryzuje się każda z nich?

Psychoterapia indywidualna okazuje się pomocna w sytuacji, gdy nastolatek z jakiegoś powodu nie może zgłosić się na terapię rodzinną. Podczas spotkań w cztery oczy psychoterapeuta pomaga młodemu człowiekowi zrozumieć jego wewnętrzny świat i to, co jest źródłem cierpienia. Daje też doświadczenie dobrej i rozumiejącej relacji, poczucie bycia wysłuchanym.

Druga ze wspomnianych form pomocy psychoterapeutycznej polega na spotkaniu w grupie, w tym przypadku nastolatków. Ma ona tę przewagę nad indywidualną, że pozwala pacjentowi na nawiązanie kontaktu z ludźmi w podobnym wieku, podzielenie się problemami i uzyskanie wsparcia. To również okazja do treningu umiejętności społecznych - nastolatek będzie miał szansę na uzyskanie pozytywnych informacji zwrotnych od grupy.

Terapia rodzinna pomaga w zrozumieniu zachowań młodego człowieka w kontekście tego, co dzieje się w jego rodzinie. Pozwala na uniknięcie stygmatyzacji nastolatka jako źródła problemów. Sprzyja też przyjrzeniu się komunikacji w rodzinie, tj. określeniu potrzeb poszczególnych jej członków i - na tym tle - funkcji nastolatka. Często bowiem bywa tak, że kiedy rodzina zaczyna sprawniej komunikować się ze sobą, potrzeby emocjonalne są lepiej zaspokojone, nastolatek zdrowieje.

Dziękuję za rozmowę.