Kardynał Stefan Wyszyński o obchodach Millennium Chrztu Polski rozmawiał już z papieżem Piusem XII w 1957 r. Im bliżej jubileuszu, tym aktywność polskich biskupów stawała się większa. Okolicznością sprzyjającą był Sobór Watykański II, kiedy to w jego kuluarach nasi hierarchowie „lobbowali”, jak byśmy dzisiaj powiedzieli, w sprawie Millennium wśród delegacji zagranicznych i zapraszali je do Polski. Polskim biskupom z kard. Wyszyńskim na czele bardzo zależało, aby na uroczystości milenijne przyjechał papież.

Jedyna obawa papieża

Ojca Świętego nie trzeba było specjalnie prosić o złożenie wizyty. Jej powód byłby wystarczający w przypadku każdego innego kraju, ale dodatkowym naszym atutem był fakt, że papież Montini autentycznie kochał Polskę. Miłość do niej nosił w sercu od 1923 r., kiedy to od maja do listopada pracował w Nuncjaturze Apostolskiej w Warszawie jako sekretarz nuncjusza – abp. Lorenzo Lauriego. Monsignore Montini zaczął się uczyć polskiego, jeździł po Polsce – odwiedził Jasną Górę, Kraków, Gniezno, Poznań. Z przechadzek po Krakowskim Przedmieściu zapamiętał figurę Chrystusa niosącego krzyż sprzed kościoła pw. Świętego Krzyża, co uważał za znak nadziei dla odrodzonej Polski.

Przyszły papież zawsze był wątłego zdrowia, zimny nadwiślański klimat wyraźnie mu nie służył i po pół roku wrócił do Watykanu. Po ponad 40 latach, 20 maja 1965 r., na audiencji dla prymasa Wyszyńskiego Paweł VI z nostalgią wspominał swój pobyt w Polsce. Kiedy Kardynał zaprosił Ojca Świętego do odwiedzenia Polski, jego jedyną troską była obawa, czy władze PRL nie zechcą wykorzystać jego wizyty propagandowo, potraktować ją jako aprobatę Stolicy Apostolskiej dla ustroju komunistycznego.

Podczas tego samego pobytu w Rzymie kard. Wyszyński rozmawiał o wizycie papieskiej także z ambasadorem PRL w Rzymie Adamem Willmannem.

Nawet menu było zaplanowane

Dziś ze źródeł wiemy, że Władysław Gomułka był skłonny zgodzić się na przyjazd papieża pod warunkiem uznania przez Stolicę Apostolską granicy na Odrze i Nysie i odsunięcia od władzy w Kościele katolickim w Polsce prymasa Stefana Wyszyńskiego, na którego I sekretarz PZPR reagował alergicznie.

Biskupi wiedzieli o piętrzących się trudnościach, wierzyli jednak, że Ojciec Święty przyjedzie do Polski. O. Jerzy Tomziński OSPPE wspomina: „Kiedy byłem już generałem, nagle, jesienią 1965 r., przyjechał na Jasną Górę prymas Wyszyński i powiedział mi, że Ojciec Święty Paweł VI chce przybyć do Polski przed rokiem milenijnym, w Wigilię Bożego Narodzenia. Chce ofiarować złotą różę Matce Najświętszej i sprzed Jej cudownej ikony pragnie skierować orędzie do Polaków.

Myśmy wszystko w tajemnicy ustalili: gdzie będzie trybuna, gdzie stanie ołtarz, no, wszystko, nawet menu żeśmy zaplanowali”.

Ogłoszenie słynnego Orędzia biskupów polskich do biskupów niemieckich wprost rozjuszyło komunistów. Nie było mowy o tym, żeby papież przyjechał do Polski w Wigilię Bożego Narodzenia. Chyba że zamiast do Częstochowy udałby się do Wrocławia na Ziemie Odzyskane. Warunkiem stawianym przez komunistów było też to, aby w wizycie Papieża nie brał udziału Prymas Polski. A na to watykańska dyplomacja nie mogła się zgodzić.

Mimo to strona kościelna nie ustawała w staraniach, aby Paweł VI mógł uczestniczyć w uroczystościach milenijnych 3 maja 1966 r. na Jasnej Górze. Na ten temat dwa miesiące przed oczekiwaną pielgrzymką ks. prał. Agostino Casaroli, późniejszy szef watykańskiej dyplomacji, rozmawiał z ambasadorem Willmannem. Ten zaś miał dla Watykanu i dla całej Polski wiadomość fatalną: nie ma możliwości przyjazdu Pawła VI do kraju nad Wisłą, bo polski Kościół nie spełnił postawionych wcześniej przez władze warunków i opublikował orędzie niezgodne z „polską” racją stanu.

Papież, który miał już przygotowaną złotą różę dla Madonny Jasnogórskiej (przywiózł ją 40 lat później Benedykt XVI), bardzo przeżył ten despekt może nie z powodu osobistej obrazy, ale dlatego, że nie mógł spełnić życzeń i pragnień większości Polaków.

Nie otwarły się granice dla Ojca chrześcijaństwa

Wobec zaistniałej sytuacji biskupi polscy w liście pasterskim z 17 października 1966 r. z goryczą napisali: „Zaistniała w Polsce wystarczająco wielka chwila, by mógł ją wspólnie z nami przeżyć w chrześcijańskim kraju również Ojciec Święty. Wyszliśmy na spotkanie jego życzeń, wyrażając nadzieję, że będziemy oglądali Ojca Świętego na Jasnej Górze w dniu 3 maja. Takie było również oczekiwanie całego niemal Narodu, który jest w przytłaczającej większości katolicki. Z radością przyjął papież zaproszenia, które w tysiącach listów szły z Polski do Watykanu. Pragnął jako pielgrzym stanąć razem z nami przed obrazem Częstochowskiej Pani. Nie otwarły się dla niego granice naszego kraju, chociaż w przeszłości przyjmowały gościnnie uchodźców prześladowanych religijnie we Francji, Żydów-tułaczy wypędzanych z różnych krajów Europy. Nie otwarły się na przyjęcie rodaków najbardziej życzliwie nastawionych do Ojczyzny. Nie otwarły się granice dla Ojca chrześcijaństwa, którego przybycie oprócz momentów religijnych miałoby olbrzymie znaczenie w świecie dla polskiej racji stanu”.

„Polsko, któraż to bije godzina...?”

Satysfakcją dla Polaków (znikomą jednak wobec milczenia propagandy komunistycznej) był fakt, że Rzym uczcił godnie nasz wielki jubileusz, a obchodom przewodniczył papież. Rozpoczęła je uroczysta akademia 13 stycznia 1966 r. w audytorium Palazzo Pio przy Via della Conciliazione. Główną część programu stanowił wykład prof. Oskara Haleckiego „Tysiąclecie Polski katolickiej”. Słynny emigracyjny mediewista, uznany przez władze PRL za reakcyjnego historyka, tak denerwował komunistów (Gomułka w Sejmie rzucił jego książką o podłogę), że nie wydały paszportu prymasowi Wyszyńskiemu, aby nie mógł wziąć udziału w akademii. Przybył na nią natomiast papież Paweł VI, aby nie tylko uczcić rocznicę, ale też zamanifestować swoją solidarność z Prymasem Polski. Relacja z uroczystości milenijnych znalazła się na pierwszej stronie „L’Osservatore Romano”.

Kiedy do papieża dotarło, że nie będzie mógł uczestniczyć w uroczystościach 3 maja 1966 r. na Jasnej Górze, uczynił swoim legatem kard. Stefana Wyszyńskiego.

Komuniści byli z tego powodu wściekli, cenzura zablokowała tę wiadomość, żeby żadne ówczesne środki masowego przekazu nie podały informacji o tym wyróżnieniu Księdza Prymasa.

W dniu, kiedy na Jasnej Górze celebrowano uroczystości milenijne, a o dotkliwej nieobecności Ojca Świętego przypominał fotel z jego fotografią, herbem i biało-żółtą wiązanką kwiatów, w Bazylice św. Piotra Paweł VI przewodniczył Mszy św. w intencji naszej Ojczyzny. W płomiennym kazaniu oddał hołd katolickiej Polsce. Warto przypomnieć fragment tego wspaniałego wystąpienia, którego treść rzadko pojawia się w tekstach o polskim Millennium:

„Zegar wieków, milczący poprzez liczne i długie okresy, tak, iż mógł czasem podawać w wątpliwość swoją wierną ciągłość, przebudził się dzisiaj i bije dokładnie i doniośle swój dzwon: jeden, dwa, trzy... dziesięć wieków!

Polsko, któraż to bije godzina twojego życia? Godzina tysiąclecia! Wstrząsający jest ten głos, który niesie pomnik ojczysty, pogłębia w sposób tajemniczy – każda mogiła!

Jest to głos, który woła: Polska żyje! Głos, który śpiewa: Polska jest zjednoczona! Głos, który płacze: Polska cierpi! Głos, który się modli: Polska jest katolicka! Głos to wielkich, głos bohaterów, głos artystów, głos młodych, głos prostaczków, głos świętych! Głos ten urasta w chór.

Cały Naród woła jednomyślnie. Słuchajcie, słuchajcie, to Naród powtarza: «Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! Na wieki wieków!»”.

Ostatnie dwa zdania Ojciec Święty wygłosił po polsku.

Watykan na medal

Tysiąclecie chrztu Polski nie mogło przejść bez echa w Rzymie. Mennica watykańska wybiła okolicznościowy medal z wizerunkiem Matki Bożej Częstochowskiej. W tyle nie pozostała Poczta Watykańska, która wydała milenijną serię znaczków, m.in. z Mieszkiem I i Dąbrówką, Jasną Górą z Cudownym Obrazem oraz krakowską Skałką z podobizną św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Na jednym ze znaczków przedstawiających Pawła VI widnieje napis po polsku: „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”.

To pozdrowienie było charakterystyczne dla Pawła VI. Nim zaczynał audiencje dla polskich biskupów i zaraz potem dodawał: „Niech żyje Polska!”. Zawsze prosił prymasa Wyszyńskiego, aby przemówienie na audiencji wygłaszał po polsku. Paweł VI swoje wystąpienie skierowane do Prymasa zaczynał po polsku, a dopiero potem przechodził na włoski.

Kard. Wyszyński wiedział już od samego początku, że będzie to pontyfikat niezwykle życzliwy dla Polski. W momencie kiedy zaraz po ogłoszeniu wyników konklawe Prymas składał nowemu papieżowi homagium, Paweł VI powiedział: „Składam hołd Polsce świętej, zawsze wiernej i tak mi drogiej. Proszę o jedno «Zdrowaś Maryjo» na Jasnej Górze, u Matki Bożej Częstochowskiej”.

Chyba najpiękniejszym i najbardziej trwałym przejawem miłości Pawła VI do Polski, którym to gestem Ojciec Święty chciał uczcić nasze Millennium, było ustanowienie przezeń 4 grudnia 1965 r. parafii pw. Matki Bożej Częstochowskiej w rzymskiej dzielnicy La Rustica. Wkrótce powstał tam kościół pw. Nostra Signora di Czestochowa. (Pisał o tym szczegółowo ks. Stanisław Iwańczak w „Niedzieli” nr 20 na 15 maja 2016 r.).

Spłacenie długu historii

Można było odnieść wrażenie, że bł. Paweł VI, jako człowiek niezwykle dobry i wrażliwy, jak tylko mógł, starał się nie tylko uczcić fundamentalne wydarzenie w naszej historii, ale też chciał wynagrodzić Polakom krzywdy, upokorzenia i przykrości, których doświadczyli w czasie Millennium ze strony władzy komunistycznej. Władza ta kierowała się krótkowzrocznością, jeśli nie ślepotą. Zamiast zgodzić się na przyjazd Pawła VI, co dałoby jej argument w szermowaniu hasłem o wolności religijnej w Polsce, zabrnęła w konfrontację z Kościołem. Obchody milenijne stanowiły jej apogeum.

Uroczystości 1050-lecia Chrztu Polski 28 lipca 2016 r. na Jasnej Górze z papieżem Franciszkiem były, według powiedzenia kard. Kazimierza Nycza, „nadrobieniem długu historii” za to, co nas spotkało przed pół wiekiem.