Projekt o nazwie "Na bister!" (rom. "Nie zapomnij!") otrzymał dotację z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w wysokości 32 tys. zł.

„W trakcie badawczych wędrówek oraz penetracji w archiwach okazało się, że obecnie mamy świadomość istnienia w Europie ponad setki miejsc pamięci związanych ze zbrodniami hitlerowskimi dokonanymi na Romach” - powiedział PAP Adam Bartosz, etnograf i b. dyrektor Muzeum Okręgowego w Tarnowie, który w 1979 roku utworzył w tej placówce jedyną w Polsce i pierwszą na świecie stałą ekspozycję o historii i kulturze Romów.

Jak ocenił, przed rozpoczęciem projektu tarnowscy badacze mieli świadomość istnienia mniej więcej połowy tych miejsc, w których wyraźne jest odniesienie do zagłady Romów.

W pierwszym etapie prac nad projektem „Na Bister!” badacze pod kierownictwem Natalii Gancarz dokonali głębokiej kwerendy w internecie i w oparciu o osobiste znajomości z naukowcami zajmującymi się tą tematyką sporządzili listę kilkudziesięciu miejsc, gdzie zagłada Romów została w jakikolwiek sposób upamiętniona. W kolejnym etapie odbyły się wyjazdy w celu wykonania dokumentacji fotograficznej i opisowej miejsc upamiętnienia z dokładnym podaniem koordynatów GPS. Dane te są stopniowo wprowadzane na nowo założoną stronę internetową.

W ten sposób zinwentaryzowane zostały miejsca pamięci na terenie Polski, Niemiec, Austrii, Czech oraz części Słowacji. Są to m.in. obozy koncentracyjne, gdzie umieszczone zostały odpowiednie tablice czy pomniki (Auschwitz-Birkenau, Sachsenhausen, Ravensbruk, Dachau, Mauthausen, Hodonin, Lety). Ponadto zinwentaryzowane zostały pomniki, tablice i inne formy upamiętnia martyrologii Romów, w tym miejsca skąd wyruszały transporty deportacyjne, czy miejsca egzekucji. Najwięcej jest ich w Polsce.

„Zbliżamy się do finału, projekt zwieńczy internetowa baza danych, która powinna powstać do końca listopada” - zaznaczył Bartosz. Jak dodał, badacze nie zdążyli prześledzić wszystkich obszarów w Europe dotkniętych nazizmem, dlatego będą wnioskować o kontynuację programu w roku przyszłym. Kolejnym kierunkiem badań będą kraje bałkańskie.

Powstająca baza danych będzie zawierać listę miejsc pamięci z opisami, na które złożą się koordynaty GPS położenia obiektu, opisy przedstawiające dane archiwalne, formy i autorów upamiętnienia. „Z całą pewnością będzie to największa i najpełniejsza tego typu baza danych w Europie. Są rozmaite lokalne próby, ale w naszym założeniu ma to być taka absolutnie kompletna baza, jeśli chodzi o nasz kontynent” - zaznaczył Bartosz.

Przypomniał, że zagłada Romów w czasie II wojny światowej nazywana jest „zapomnianym holokaustem”. "Długo po wojnie na ten temat się nie mówiło, bo Cyganie jako społeczność nie mieli swojej inteligencji, swoich przedstawicieli i instytucji, które mogłoby te zbrodnie nagłaśniać” - tłumaczył.

Badacze mają problem z oszacowaniem liczby ofiar, ale przyjmuje się, że hitlerowcy na terenach pod swoim panowaniem wymordowali od 500 tysięcy do miliona osób narodowości romskiej, co mogło stanowić prawie połowę całej ich populacji.

Jak przypomniał Bartosz, Muzeum Okręgowe w Tarnowie prowadziło już podobne badania na terenie Polski południowej, czego jednym z efektów jest wydany w 2010 r. przewodnik "Małopolski Szlak Martyrologii Romów". Badania zostały zainicjowane po 1996 r., kiedy to pierwszy raz został zorganizowany Międzynarodowy Tabor Pamięci Romów.

Punktami krańcowymi tego szlaku są z jednej strony oświęcimskie Muzeum Auschwitz-Birkenau, z drugiej zaś - tarnowskie muzeum. Na szlaku znajdują się takie miejscowości, jak Bielcza, Borzęcin Dolny, Szczurowa i Żabno, gdzie podczas wojny hitlerowcy zamordowali kilkudziesięcioosobowe grupy Romów.