O życiu świętego dowiadujemy się z licznych legend oraz dokumentów. Najstarsza znana biografia biskupa z Myry – „Vita per Michaelem”, powstała prawdopodobnie ok. 750-850 r. w Konstantynopolu. Wyprzedziła ona nieco później spisaną biografię "Methodius et Theodorus" datowaną na początek IX wieku.

Mikołaj urodził się prawdopodobnie ok. 270 r. w Licji (południowe wybrzeże Azji Mniejszej) w miejscowości Patara jako jedyne dziecko zamożnego małżeństwa chrześcijańskiego. Od młodości wyróżniał się pobożnością i był bardzo wrażliwy na ludzkie nieszczęścia. Po śmierci rodziców dzielił się chętnie swoim majątkiem z biednymi. Miał ułatwić zamążpójście trzem córkom zubożałego szlachcica, podrzucając im pieniądze na posiag. O tym wydarzeniu wspomina Dante w "Boskiej komedii". Jako biskup Myry (w Turcji), Mikołaj podbił serca wiernych gorliwością pasterską oraz troską o materialne potrzeby wiernych.

Jak podaje tradycja Mikołaj zmarł 6 grudnia między rokiem 345 a 352. W chwili jego śmierci miały ukazać się anioły i rozbrzmiały chóry anielskie. 9 maja 1087 roku marynarze, chroniąc jego relikwie przed muzułmanami, którzy podbili biskupią stolicę św. Mikołaja, przywieźli je do Bari, włoskiego miasta nad Adriatykiem.

Wkrótce św. Mikołaj stał się patronem Bari. W 1089 bł. Urban II poświęcił grobowiec biskupa w bazylice jego imienia. W 1197 r. bazylikę w Bari, zbudowaną nad szczątkami świętego, konsekrował kanclerz cesarza Henryka VI, biskup Hildesheimu. Przechowywany jest tam dokument z XII w., opisujący dzieje sprowadzenie relikwii świętego.

Co roku, 9 maja, w rocznicę sprowadzenia tam relikwii świętego, obchodzone są w Bari okolicznościowe uroczystości. W przeddzień święta wypływa z portu okazały statek z 2-metrową figurą biskupa, któremu towarzyszą wierni w procesji na bogato zdobionych łodziach, stateczkach i kutrach. Po przybyciu figury na brzeg obwozi się ją po odświętnie przybranym mieście na specjalnie przygotowanym powozie. Ta procesja morska kończy się ogólnym świętowaniem i fajerwerkami. Następnego dnia w kościołach odprawiane są nabożeństwa, a główna liturgia sprawowana jest przy grobie świętego w bazylice w Bari.

Hołd relikwiom świętego oddał 26 lutego 1984 Jan Paweł II, który na pamiątkę swej wizyty przekazał bazylice pastorał.

Św. Mikołaj jest patronem dziewcząt pragnących wyjść za mąż, kobiet chcących urodzić dziecko, noworodków, ludzi morza, kupców, młynarzy, pasterzy, rybaków, piekarzy, rzeźników, krawców, tkaczy, podróżnych i pielgrzymów, więźniów, adwokatów, notariuszy, handlarzy winem i zbożem, właścicieli i żebraków.

Biskup z Myry jest także patronem bardzo wielu miejsc: miast, regionów i krajów, m.in. Grecji, Rosji i Lotaryngii, szwajcarskiej diecezji Lozanna-Genewa-Fryburg itp. Przede wszystkim jednak obrały go za swego patrona miasta hanzeatyckie oraz Amsterdam, Ankona, Bari, Fryburg, Meran i Nowy Jork.

W Polsce św. Mikołaj był również bardzo popularny. Pod jego wezwaniem jest 327 kościołów, w tym trzy katedry: w Elblągu, Kaliszu i Bielsku-Białej. Najokazalsze kościoły św. Mikołaja znajdują się w Gdańsku i Elblągu. Natomiast największe polskie sanktuarium ku czci tego świętego mieści się w Pierśćcu koło Skoczowa na Śląsku Cieszyńskim. Pierwszą poświęconą mu kaplicę zbudowano tam już w XIV wieku. Szczególną czcią otaczana jest cudowna figura św. Mikołaja, przy której wierni od lat wypraszają łaski zdrowia dla siebie i bliskich. Relikwie biskupa posiada pięć polskich kościołów: katedra w Bielsku-Białej, kościół w Leśnej k. Żywca, w Kowalewie Pomorskim, Pierśćcu oraz bazylika w Bolesławcu.