Najstarszym i pierwszym źródłem żywotu św. Stanisława są roczniki, które za czasów arcybiskupa Arona (zm. 1059) zostały przywiezione do Krakowa i były dalej uzupełniane, oraz Katalog biskupów krakowskich. O św. Stanisławie pisze Anonim, zwany Gallem (ok. 1112), i bł. Wincenty Kadłubek (zm. 1223).

Według tradycji uznaje się, że Stanisław urodził się 26 lipca 1030 roku w Szczepanowie. Kształcił się w krajowych szkołach katedralnych, prawdopodobnie przez jakiś czas uczył się także za granicą.

Biskup krakowski, Lambert, mianował Stanisława kanonikiem katedry. Po śmierci biskupa, za zgodą Bolesława Szczodrego został konsekrowany na biskupa krakowskiego. Miało to miejsce w 1072 roku. O jego działalności wiemy niewiele. Jako pasterz był bardzo gorliwy i dbał o stan diecezji krakowskiej.

Źródła nie informują dokładnie o przyczynach konfliktu biskupa z królem Bolesławem Szczodrym. Wedle późniejszych tradycji Stanisław miał wstawiać się za uciskanymi wiernymi, zbytnio karanymi przez króla, a także miał wyrzucać mu niemoralne życie. Opinia w ocenie wydarzeń była wówczas podzielona.

Efektem tego konfliktu była tragedia, która nastąpiła 8 maja 1079 roku. Biskup, który wówczas sprawował Mszę świętą w kościele św. Michała na Skałce, został zabity przez siepaczy królewskich albo też – jak podaje późniejsze źródło – przez samego króla. Rozkazał on poćwiartować ciało biskupa. Zgodnie z ówczesnym zwyczajem, ciało skazańca niszczono. Po tym zdarzeniu król musiał opuścić kraj, natomiast pamięć o życiu i działalności biskupa przetrwała wieki. Odegrała ona znaczącą rolę w kształtowaniu polskiej świadomości narodowej. Podtrzymywały ją liczne żywoty świętego. Na przełomie XI i XII wieku dokonano przeniesienia ciała biskupa Stanisława do Katedry na Wawelu.

17 września 1253 roku papież Innocenty IV uroczyście kanonizował Stanisława w bazylice św. Franciszka w Asyżu. Od czasów bulli kanonizacyjnej wspomnienie św. Stanisława przypada 8 maja, chociaż od roku 1594 kalendarz rzymski wspominał Stanisława w dniu 7 maja, diecezje polskie pozostały przy terminie pierwotnym. Św. Stanisław jest głównym patronem Polski.

Na zakończenie obchodów uroczystości św. Stanisława ma miejsce procesja z relikwiami Świętego z Wawelu na Skałkę. Tradycja ta sięga średniowiecza. Pierwsza procesja odbyła się po kanonizacji biskupa Stanisława w 1253 roku. W ciągu wieków utrwalił się zwyczaj przejścia z relikwiami Świętego w niedzielę po 8 maja, czyli w oktawę uroczystości patronalnej św. Stanisława. W tym roku procesja z Wawelu na Skałkę wyruszy w niedzielę 10 maja o godzinie 9.00.